Kitabu'l-İdrak Li Lisani'l-Etrak Örnekleminde Adlara Sözcükbilimsel Bir Çözümleme

Bu çalışmada Kitâbü'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk örnekleminde, tarihsel bir sözlükte (dictionary) yer alan maddelerin sözcükbilimsel bir yöntem geliştirilerek analiz edilmesi hedeflenmiştir. Alanyazın için bu çalışmanın hizmet etmesi umut edilen basamağı Eski Türk dilinin tarihsel sözlüğünün (dictionary) oluşturulmasına yönelik birincil bir hamle olmasıdır. Bunun bireysel bir çaba ile gerçekleştirilebilmesi mümkün değildir ve bu bir ömürden fazlası demektir. Bu nedenle çalışmada bir paradigma/yöntem geliştirmenin öncelenmesinin nedeni komisyonca bu yöntemin kullanılıp geliştirilmesi ve ortak bir yönteme evrilip amacına hizmet edebilmesidir. Bu önemli amaca hizmet edebilecek bir yöntem geliştirmek, bunu kuramsal açıklamarla gerekçelendirmek ve örnek-olay (case-study) noktasında uygulamadan önce yalnızca bir paragraflık sürede “ciddiyet”i elden bırakıp burada yapılanı “ben” diliyle ve bu dile uygun olarak duygusal ifadelerimle anlatmak istiyorum. Çalışma alanım için tarihsel yazı dili, Eski Türk dili, bu metinlerde geçen sözcükbirimler, onların derlem dahilinde ulaşılan gönderimleri, çokanlamlılıkları, yeni-sözcük türetme süreçlerinden biri olan metasemi demek tam olarak yeterli değil. Burada inceleneni izah etmek için Lavelle'den (2023) yardım almam gerekiyor. İncelediğim; “yüzyılların deneyiminin biriktirdiği bütün güçleri, insan bilincini katetmiş olan fikirleri, bütün duyguları, bütün umutları gizil biçimde içeren” bir dildir (Lavelle, 2023, s. 25). Bu dile erişim için eldeki verilerin yalnızca yazılı metinler olması bir bakıma sınırlılık olsa da iyi ki varlar, iyi ki tespit edildiler, iyi ki bir önceki kuşak hocalarımız tarafından çeviri yazıları yapıldı. Çünkü hocalarım, hocalarımın hocaları sayesinde, en önemlisi yazı sayesinde bu tarihsel metinler, dil kullanırları “zamanın her uğrağında bir ses bulma olasılığını hareketsiz uzamda” kazanabildi (Lavelle, 2023, s. 59). Yöntem adına çıkış noktası Murphy'nin (2003) Pragmatist kuramının temel ilkesi olan, sözcük anlamının; sözlüksel girdideki (lexical entry) anlamın, bağlamda ortaya çıkan gönderim (reference) yani kullanımsallığın ve dil-dışı dünyada yani kavramsal alanda eşlendiği bilginin toplamı ve hatta daha fazlası olmasına dair sunduğu ilkedir. Bu ilkenin benimsendiği çalışmada, Kİ'deki sözlüksel girdiden hareketle, sınırlanan derleme dair bağlamda takip edilen kullanımlara ve sözcüğün dil-dışı dünyada eşlendiği kavramsal bilgiye erişilmiştir. Bu kısım için gerekçelendirmeler kısaca “Verilerin Toplanması” adı altında açıklandı. Derlemden elde edilen verilerin işlenmesine dair yöntem ve gerekçeler “Verilerin Analizi” olarak özetlendi. Bu analizlerin sonucu ise yöntemin çokanlamlılık ile ilgili bölümüydü ve “Verilerin Sentezi” başlığında açıklandı. Bunlar “Yöntem” başlığında detaylı olarak açıklanmıştır.